Pierwsze wzmianki o Rad?owie

W samym zaraniu dziejów chrze?cija?skiej Polski ksi??? Mieczys?aw I obdarowa? biskupstwo krakowskie po?aci? kraju, rozci?gaj?c? si? od Dunajca po Wis?? i Rab?. Biskupi zak?adaj? nowe osady krzewi?c wiar?, tworz? parafie i buduj? ko?cio?y. W tym to czasie, przypuszczalnie w X wieku, a mo?e i wcze?niej powsta?a nasza osada pod nazw? Rad?ów.

Nazwa pochodzi prawdopodobnie od staro?ytnego narz?dzia rolniczego "rad?a", wzgl?dnie od wyradlonych pól. Nie ma jednak na to dostatecznych dokumentów.

Pierwsze historyczne wzmianki o Rad?owie znajdziemy w "Kodeksie Katedry Krakowskiej" pod dat?, 1080 r. w którym to roku powstaje w Rad?owie parafia.
Drug? Wzmiank? o Rad?owie mamy z roku 1236, kiedy to panowa? ksi??? krakowski Henryk Brodaty. Wed?ug "Monografii Opactwa Cystersów w Mogile" w 1236 r. przebywa? w Rad?owie biskup krakowski Wis?aw. Rok 1241 zapisuje si? dla Rad?owa niebywa?a kl?sk?. Niezliczone hordy Tatarów docieraj? do tych stron. Drewniany ko?cio?ek rad?owski zostaje spalony, a przera?ona ludno?? chroni si? w niedost?pnych borach. Nie wiadomo czy wie? ocala?a, ale przez nast?pnych kilkadziesi?t lat by?o cicho o Rad?owie. Dopiero za panowania Kazimierza Wielkiego wyp?ywa znów na widowni?. S? to lata kiedy na stolicy biskupiej w Krakowie zasiada Jan Grot ze S?upej. On to buduje z w?asnych funduszy ko?ció? w Rad?owie, który przetrwa? nienaruszony do 1915 r. O Rad?owie cz?sto wspomina Jan D?ugosz. Dnia 3 maja 1448 przybywa do Rad?owa kardyna? Zbigniew Ole?nicki, biskup krakowski . W 1450 r. wraz z kapitu?? krakowsk? przyje?d?a ponownie Zbigniew Ole?nicki do Rad?owa, aby przeprowadzi? rozgraniczenie swych dóbr od wsi szlacheckich: Zabawa i Zdrochec. W 1529 r. w Rad?owie by?o 9 ?anów kmieciowych, 2 m?yny i a? 10 karczem W 1533 - proboszczem w Rad?owie jest Stanis?aw Hozjusz, pó?niejszy biskup krakowski, kardyna? i legat papieski. W 1536 r. by?o 11 kmieci w tym 7 na ca?ych ?anach i 4 na pó??ankach. P?acili oni czynsz po 32 grosze i 16 groszy. Oddawali z jednego ?ana 4 korce owsa, po 2 koguty, sery oraz 20 jajek. W 1581 roku istnia?a w Rad?owie ku?nica zwana Ciecho?, ale by?a ju? w kiepskim stanie. Znane jest te? nazwisko Gawe? Ochwatek - by? to rze?nik z Rad?owa, który je?dzi? w sprawach handlowych do Tuchowa. W 1629 r by?o w Rad?owie 3 rzemie?lników.

Potop Szwedzki

W 1655 pustosz? t? okolic? Szwedzi. Do wi?kszej bitwy dosz?o na polach Rad?owa, gdzie ludno?? miejscowa bra?a czynny udzia?. Wspomina o tym historyk Pieka?ski "Ludno?? osad nale??cych do biskupa krakowskiego m??nie stawia?a czo?o szwedzkim rabusiom, a b?d?c zgrupowana w partyzanckie gromady nie raz ca?e oddzia?y w pie? wycina?a kosami" Lata 1656 i 1657 zapisuj? si? kl?sk? dla Rad?owa i okolicy. Wojska w?gierskie pod wodz? Grzegorza Rakoczego oraz kozacy pal? wie? cz??ciowo, jednak ko?ció? szcz??liwie ocala?.

Powodzie

Jan D?ugosz odnotowuje powodzie w 1118 r, 1221 r, 1252 r, 1253 r. Najwi?ksza jednak by?a powód? w 1270 r. Oto jak pisze o niej Jan D?ugosz: "Od dnia 22 czerwca, a? do po?owy sierpnia ci?gle dniem i noc? pada?y ulewne deszcze, sk?d rzeki Wis?a, Raba, i Dunajec powyst?powa?y z brzegów, zatopi?y ziemi?, pola i lasy zamieniaj?c w pustyni?" "Rocznik Kapitu?y Krakowskiej" notuje pod tym samym rocznikiem. - "21 lipca nast?pi? nies?ychany wylew rzek zw?aszcza Wis?y, Raby i Dunajca, który ludzi, byd?o i inne stworzenia po wi?kszej cz??ci zatopi?, ?e po polach mo?na by?o p?ywa? statkami jak po rzekach, a w??e i ptaki mia?y swe schronienia na wysokich drzewach, a tak?e domach, je?li jakie? mimo naporu tak mog?y si? zosta? [...] Po wylewie nast?pi? bardzo wielki przez 3 lata trwaj?cy g?ód, który wiele ludzi wymorzy? ..." Dalsze dwa wielkie wylewy Dunajca i Wis?y przypadaj? na lata 1468 i 1533. Jak notuje w "Liberum memorabilium" ówczesny proboszcz Rad?owa Stanis?aw Hozjusz "Dunajec dosi?ga? progu ko?cio?a, a wokó? przewala?y si? nieprzejrzane wody, nosz?c ludzi, dobytek i sprz?t wszelki. Nast?pne powodzie nawiedza?y Rad?ów i okolice w latach 1647, 1671, 1724, 1774, 1788, 1813, 1844, 1903. Nies?ychane rozmiary mia?a powód? w 1934. Zacz??a si? 17 lipca i trwa?a niemal tydzie?, wtedy wody Dunajca, Uszwi i Bia?ej zla?y si? w jedno morze ponad którym stercza?y jedynie dachy domów, wierzcho?ki drzew. Sam Rad?ów zosta? otoczony wod?, a nawet cz??ciowo zalany od strony wschodniej i pó?nocnej. Rozp?tany Dunajec wróci? do swego pierwotnego koryta obalaj?c wysoki mur z po?udniowej strony dworu Rz?d licz?c si? z widokiem g?odu i epidemii chorób zorganizowa? pomoc w do?ywianiu ludno?ci jak i bezp?atnym przydziale zbo?a pod zasiewy.

Dzieje Rad?owa w czasie rozbiorów

Rok 1772 jako rok I rozbioru Polski staje si? dla Rad?owa prze?omowym. W tym roku za rz?dów biskupa krakowskiego Kajetana Ja?tyka dobra rad?owskie uleg?y konfiskacie i przesz?y pod zarz?d Cyrku?u boche?skiego. W 1819 roku obszar rad?owski darowuje cesarz Józef II w dowód wdzi?czno?ci i uznania hr. Hampeshowi. Od niego nabywa dobra Radenfeld, który w 1844 buduje w Rad?owie okaza?y pa?ac. W tym mniej wi?cej czasie nabywa dobra rad?owskie krakowska rodzina Helców, potem przechodzi w r?ce prof. Uniwersytetu Jagielo?skiego Straszewskiego, wreszcie w posiadanie Dola?skich. Za panowania Franciszka Józefa I (1849 - 1850) zosta?a ostatecznie zniesiona pa?szczyzna. W 1873 nawiedzi?a Rad?ów cholera zabieraj?c wielkie ilo?ci ofiar, za? w 1880 r. tak wielki g?ód, ?e ludzie ?ywili si? chwastami i kor? drzew. W drugie po?owie XIX w. poczyna si? wzmaga? wychod?stwo do Niemiec, Danii i Stanów Zjednoczonych. Ostatnie czasy przed wielk? wojn? ?wiatow?, to lata wybitnie twórcze dla Rad?owa. Rozwojowi miasteczka sprzyja istniej?ca tu od prawie 100 lat siedziba s?du. Powstaje Ochotnicza Stra? po?arna. W tym?e czasie zosta? wybudowany budynek s?dowy i szkolny (o dwóch salach naukowych, dwóch pokoi i kuchnia dla kierownika szko?y w latach 1903 - 1905).

I wojna ?wiatowa

W 1914 r. wybucha wojna ?wiatowa. Setki ojców i synów idzie na front. Pozycyjne walki, trwaj?ce na linii Dunajca obróci?y ca?y teren w pustyni?. Pastw? p?omieni pada staro?ytny ko?ció? z 1337 r wraz z plebani? i zabudowaniami. Straty w zwierz?tach hodowlanych si?ga?y 95%. Ludno?? cierpia?a g?ód i n?dz?. W wyniku walk sp?on??y te? Siedlec, Biskupice Rad?owskie, Glów i ??ka. Zn?kan? ludno?? ewakuowano do Borz?cina i dalszych wsi. Ca?a okolica Rad?owa, to jedno pole bitwy, Pa?ac dworski budynek szkolny zosta?y cz??ciowo uszkodzone. Po ust?pieniu Rosjan przyst?piono do odbudowy zniszcze?. Drewno sprowadzano kolej? i sp?awiano tratwami przez Dunajec. Dzi?ki pó?torarocznej dzia?alno?ci podnios?y si? ze zniszczenia Glów, Sanoka, i ??ka Siedlecka. W 1918 roku po czterech latach wojny powstaje wolna Polska. Bli?ni? si? ci??kie rany, a na gruzach dawnego dorobku powstaje nowe ?ycie. W roku 1924 - 1925 wybudowano w Rad?owie nowy ratusz. 1934 r. 17 lipca by?a wielka powód?, która trwa?a tydzie?. 1935 r. dnia 18 pa?dziernika zmar? w?a?ciciel obszaru dworskiego w Rad?owie Henryk Dola?ski. 1939r. 7 i 8 wrze?nia dosz?o do bitwy na terenie Rad?owa, Niwki, Biskupic Rad?owskich, Woli Rad?owskiej i Wa? Rudy mi?dzy wojskami polskimi i niemieckimi. 31 budynków mieszkalnych lub gospodarczych zosta?o spalonych.

Rynek

Rad?owski rynek powsta? prawdopodobnie w ko?cu XVII lub pocz?tku XVIII wieku kiedy to upodobniono go do ma?ego miasteczka z trapezowym rynkiem przy g?ównej ulicy na wprost ogrodu pa?acowego. Jego zabudow? tworzy?y drewniane domy podcieniowe. Dzi? ju? nieistniej?ce.
Wokó? rynku dzia?a?o kilka karczm których ilo?? zmienia?a si? ci?gle. Stanowi?y one wówczas o?rodki ?ycia spo?eczno- gospodarczego wsi. Karczma by?a nie tylko miejscem spo?ywania alkoholu ale tak?e kramem i sklepikiem wiejskim.

Na rynku znajdowa? si? równie? drewniany budynek w którym pracowali urz?dnicy gminy. Dopiero na prze?omie XIX i XX w. W zachodnim rogu rynku wybudowano okaza?y ratusz. Po przeciwnej stronie placu stan?? wybudowany w 1911 roku pomnik Tadeusza Ko?ciuszki wsparty o zwiezione z okolic g?azy narzutowe.

W latach siedemdziesi?tych ubieg?ego wieku usuni?to nawierzchni? rynku wykonan? z dunajcowych okr?glaków i zmieniono jego przeznaczenie z placu targowego- jarmarcznego na miejsce spotka? towarzyskich tworz?c tzw. Planty.
Pi?knie zadrzewiony rynek na którym ros?o wiele okaza?ych wierzb i brzóz zosta? kompletnie zdewastowany przez tornado które przesz?o przez rynek i park pa?acowy pod koniec lat 80 tych XX w. wyrywaj?c z korzeniami i ?ami?c 90% drzew rosn?cych na rynku i kilkana?cie pi?knych drzew w parku pa?acowym w tym kilkuset letni okaz o ?rednicy pnia ponad 5 metrów.

Ko?ció?

Najstarszym zachowanym zabytkiem naszej miejscowo?ci jest kilkukrotnie przebudowywany ko?ció? którego historia si?ga roku 1337. Niemal w niezmienionym kszta?cie przetrwa? on do czasów wspó?czesnych. Zdj?cie wklejone do kroniki parafialnej przedstawia wygl?d ko?cio?a przed I Wojn? ?wiatow?. Kszta?t ówczesny zawdzi?cza? wówczas przebudowie dokonanej przez biskupa Piotra G??bickiego w latach 1643-1645.
Jak wygl?da? on przed 1643 rokiem mo?emy si? jedynie domy?la? na podstawie p?askorze?b umieszczonych na tablicy erekcyjnej ko?cio?a pochodz?cej z 1337 r. Jedna z postaci tam widniej?cych (prawdopodobnie fundator ko?cio?a biskup Jan Grot) trzyma w r?ku miniatur? (model) rad?owskiego ko?cio?a.
Najwi?kszy wp?yw na zmiany w wygl?dzie mia?a Pierwsza Wojna ?wiatowa podczas której Rad?ów znalaz? si? dok?adnie na linii d?ugotrwa?ych i zaciek?ych walk pozycyjnych. W ich wyniku ca?a miejscowo?? a wraz z ni? ko?ció? zosta?y zamienione w ruin?.
Doszcz?tnie wypalony i zrujnowany ko?ció? zosta? odbudowany po zako?czeniu dzia?a? wojennych. Jednocze?nie dokonano w trakcie tej odbudowy kilku przeróbek ko?cio?a przed?u?aj?c naw? g?ówn?, dodaj?c wie?? z dzwonnic? i zmieniaj?c kszta?t okien przywracaj?c im pierwotny gotycki kszta?t zmieniony w prostok?tne prawdopodobnie za czasów bpa Piotra G??bickiego ok. 1643 r.
Zmieni?o si? równie? wn?trze ko?cio?a. Poniewa? ca?y ko?ció? zosta? spalony nie zachowa?y si? wi?c elementy jego wystroju w tym tak?e o?tarz. Obecny zosta? ufundowany przez hr. Dola?skiego po zako?czeniu odbudowy ko?cio?a.
Do najcenniejszych zabytkowych elementów ko?cio?a zaliczy? mo?na prz?s?a sklepie? krzy?owo-?ebrowych na kamiennych wspornikach z XIV wieku widocznych w prezbiterium, barokowe portale w wej?ciach (XVII w.), sklepienie kolebkowo-?ebrowe ze stiukowymi rozetami w zakrystii (XVIII w.), oraz wmurowan? w po?udniow? ?cian? przedsionka kamienn? tablic? erekcyjn? ko?cio?a która pierwotnie by?a tympanonem g?ównego wej?cia do ko?cio?a (1337 r.)

Folwark

Pierwsze wzmianki o rad?owskim folwarku pochodz? od D?ugosza. Jest on jednak bardzo skrótowy. Pe?niejszy opis pochodzi dopiero z XVII w. Kiedy w Rad?owie by? ju? folwark z licznymi zabudowaniami: spichlerze, gumna, szopy, wo?ownia i chmielnik. W 1668 r. zosta? on ogrodzony ze wszystkich stron p?otem drewnianym.
W latach pó?niejszych drewniana pocz?tkowo zabudowa zaczyna ust?powa? miejsca ceglanej a folwark otoczony zostaje ceglanym murem którego fragmenty przetrwa?y do naszych czasów Poza obr?bem zespo?u który tworzy?y zabudowania folwarczne wybudowany zosta? prawdopodobnie w 1640 r murowany, trzykondygnacyjny spichlerz. Uwa?ny obserwator z ?atwo?ci? dostrze?e na jego ?cianach ?lady poziomu wody podczas cz?stych do niedawna wylewów kapry?nej -górskiej rzeki Dunajec nad której brzegiem od wieków Rad?ów by? po?o?ony. Rzeka ta w XIX w. po raz kolejny zmieni?a swój bieg odsuwaj?c si? na odleg?o?? 2 km od Rad?owa.

Szkolnictwo

Pierwsza wzmianka na temat szko?y w Rad?owie pochodzi z roku 1514. Jednak nie jest to zapewne pocz?tek szkolnictwa w Rad?owie bowiem ju? w 1400 roku pojawia si? wzmianka o tym ?e na Uniwersytecie Krakowskim byli uczniowie z parafii rad?owskiej.
Szko?a w tym czasie by?a ?ci?le zwi?zana z dobrami nale??cymi do ko?cio?a parafialnego. Zarz?dca maj?tków ko?cielnych musia? w tym czasie dok?ada? wysi?ków i stara? na rzecz danej szko?y. Mia?y one swoich kierowników którzy z kolei nale?eli do s?u?by ko?cielnej. Proboszcz odbiera? od kierownika- nauczyciela wyznanie wiary i wprowadza? go w posiadanie domu z ogródkiem i rol? (o ile nale?a?a do uposa?enia) a równocze?nie w urz?dowanie. Ka?dy nauczyciel szko?y wiejskiej nazywany by? "kierownikiem szko?y". W dokumentach zachowa?y si? nazwiska wi?kszo?ci kierowników szko?y.

Szczup?o?? materia?ów ?ród?owych nie pozwala na dok?adniejsze prze?ledzenie historii szkolnictwa na ziemi rad?owskiej. Wraz z ca?? okolic? prze?ywa?o ono swoje wzloty i upadki, przetrwa?o liczne najazdy i wojny. Szczególnie silnie z histori? rad?owskiego szkolnictwa zwi?za? si? wojenny epizod II wojny ?wiatowej. Budynek rad?owskiej szko?y sta? si? miejscem lekcji historii która na d?ugo zachowa si? w naszej pami?ci:

W dniu 1 wrze?nia 1939 r. Niemcy bez wypowiedzenia wojny zaatakowali Polsk?. Do ataku na Polsk? skierowano wi?kszo?? niemieckich si? l?dowych i lotnictwa oraz bro? pancern?. Hitlerowscy napastnicy z?amali wszelkie umowy mi?dzynarodowe, po barbarzy?sku niszczyli zabytki, szko?y, szpitale i miasta. Ju? w ci?gu pierwszych dni prze?amano polskie linie obronne, dywizje nasze uleg?y rozproszeniu. Mimo wielkiej przewagi, Polacy stawiali zaciek?y opór. Przyk?adem bohaterstwa by?a obrona Westerplatte, Poczty Gda?skiej i wielu innych miejscowo?ci. 17 wrze?nia 1939 r. rozpocz?? si? kolejny akt polskiej tragedii. Wschodni? granic? Polski przekroczy?y pierwsze jednostki wojsk radzieckich. By? to jawny akt agresji Zwi?zku Radzieckiego wobec Polski. Wydarzenie to nie z?ama?o polskiego ?o?nierza. Broni?a si? nadal Warszawa, która skapitulowa?a dopiero 28 wrze?nia. Nast?pnego dnia pad?a twierdza Modlin, za? 2.X. poddali si? obro?cy Helu. Ostatni? bitw? kampanii stoczyli polscy ?o?nierze pod Kockiem w dniach 2-5.X.1939 r.
Mimo, i? ?o?nierz polski sta? na straconej pozycji, wsz?dzie, na ka?dym odcinku broni? swego kraju. Tak?e i na naszym terenie nie zabrak?o przyk?adów bohaterstwa. 7 i 8 wrze?nia 1939 r. na przestrzeni Niwka - Bobrowniki Wielkie - Bobrowniki Ma?e - Rad?ów - Biskupice Rad?owskie gorza?y zaciek?e walki. Ponaglane rozkazami dowódcy Armii Kraków i dowódcy Grupy Operacyjnej Armii "Boruta" oddzia?y 6-tej Dywizji Piechoty gen. Bernarda Monda i 21 Dywizji Piechoty Górskiej gen. Józefa Kustronia d??y?y, aby pod Bobrownikami i Biskupicami Rad?owskimi przeprawi? si? na prawy brzeg Dunajca i zaj?? tam nowe stanowiska obronne.

Stanowiska dowodzenia umieszczono w pa?acu Dola?skich oraz w budynku Szko?y Powszechnej.
7.IX. otrzymano wiadomo?? o pojawieniu si? na pó?noc od magistrali Brzesko - Tarnów pancernych si? nieprzyjacielskich. Stacjonuj?ca w ?abnie Grupa Operacyjna Armii "Boruta" wyda?a rozkaz o przyspieszeniu przeprawy. O godz. 1630 niemieckie wozy bojowe by?y ju? na przedmie?ciach Rad?owa. Po kilkugodzinnej wymianie ognia Rad?ów zosta? opanowany przez Niemców..


W Rad?owie pozosta?a tylko garstka ?o?nierzy, którzy zabarykadowali si? w szkole rad?owskiej i ogniem swej broni blokowali wylot drogi w kierunku Biskupic. Pomimo, i? w szkole walczy?o prawdopodobnie 14 ?o?nierzy, ogie? ich by? bardzo skuteczny, gdy? na tym odcinku nieprzyjacielowi nie uda?o si? przej?? z Rad?owa do Biskupic.

Niemcy zbudowani waleczno?ci? tej szczup?ej garstki ?o?nierzy polskich, dwukrotnie zarz?dzili przerwanie ognia, parlamentarzy?ci wzywali do poddania si?. Rozw?cieczeni Niemcy ?ci?gn?li pod budynek miotacze ognia i spalili ich ?ywcem. By?o ich prawdopodobnie 14. Umieraj?c ?piewali "Rot?".

Na rad?owskim cmentarzu spoczywaj? szcz?tki spalonych obro?ców, a zapis w ksi?dze zmar?ych przy 13-tu obro?cach - nieznani. Spoczywaj? tu tak?e ?o?nierze Grupy Operacyjnej Armii "Boruta". Poleg?ym bohaterom ludno?? zbudowa?a pomnik na cmentarzu.

Cze?? im!

Ich imi? "Bohaterów Wrze?nia 1939 r." dnia 8.IX.1976 r. nadano nowej szkole podstawowej wybudowanej w latach 60.

Od momentu nadania imienia w szkole regularnie podczas godzin wychowawczych, wychowawcy zapoznaj? dzieci z histori? imienia szko?y na podstawie "Historii bitwy o Rad?ów" Zwiedzaj? K?cik Patrona Szko?y. Uczniów zapoznaj? si? z:


* legend? mapy (miejsca wi?kszych bitew kampanii wrze?niowej ??cznie z bitw? o Rad?ów,
* sylwetkami osób walcz?cych na ziemi rad?owskiej,
* gablot?: umundurowanie ?o?nierza,
* tablic? przedstawiaj?c? histori? szko?y.

publikacjami po?wi?conym bitwie o Rad?ów:
* Maria Giza - Pogdórska "Z S?cza rodem"
* Patulski P. "Historia bitwy o Rad?ów. Wrzesie? 1939 r."
* Wróblewski W. St. "Dni ogniowej próby. Wspomnienia z Kampanii Wrze?niowej 1939 r. b. oficera operacyjnego w sztabie 21 Dywizji Piechoty Gorskiej
* Wróblewski W. St. "Zapomniane polskie Termopile" (wspomnienia i refleksje b. oficera operacyjnego w sztabie 21 DPG).


Uczniowie zwiedzaj? k?cik po?wi?cony II wojnie ?wiatowej
Zapoznaj? si? z eksponatami: ?uski, he?my, manierki, czapki wojskowe, bagnety, lampy naftowe.

W rocznic? bitwy o Rad?ów uczniowie udaj? si? na plac starej szko?y i cmentarz gdzie sk?adaj? kwiaty i zapalaj? znicze na mogi?ach poleg?ych ?o?nierzy.
operacyjnego w sztabie 21 DPG).


Uczniowie zwiedzaj? k?cik po?wi?cony II wojnie ?wiatowej
Zapoznaj? si? z eksponatami: ?uski, he?my, manierki, czapki wojskowe, bagnety, lampy naftowe.

W rocznic? bitwy o Rad?ów uczniowie udaj? si? na plac starej szko?y i cmentarz gdzie sk?adaj? kwiaty i zapalaj? znicze na mogi?ach poleg?ych ?o?nierzy.

Pa?ac dworski

G?ówn? osi? ?ycia gospodarczego w okolicy by? rad?owski pa?ac biskupi. Data jego wybudowania nie jest mo?liwa do ustalenia. Mo?emy jedynie stwierdzi? ?e istnia? on ju? w 1390 roku. Jego budowniczym móg? by? biskup Jan Radlica lub nawet biskup Jan Grot który cz?sto bywa? w Rad?owie i nawet prowadzi? tu rozprawy s?dowe. Dwór ten zosta? nast?pnie przez Piotra Tomickiego wybudowany od nowa z nadaniem mu charakteru zamkowego. By? on zbudowany z drewna osadzonego na kamiennym fundamencie do którego kamienia musiano zwozi? z odleg?ych stron.
Kolejna przebudowa nast?pi?a w latach 1638-1639. Jan Zadzik wybudowa? nowy pa?ac z drewna. Pa?ac ten prawdopodobnie sp?on?? lub zosta? zniszczony w czasie wojny szwedzkiej lub najazdu Rakoczego. W 1667 r . Biskup Andrzej Trzebicki wystawi? nowy z drewna na fundamencie murowanym.

Ok.. 1830 r na miejscu wcze?niejszego pa?acu biskupiego rozpocz??a si? budowa nowego pa?acu. Wzniesiony zosta? pi?trowy, klasycystyczny, murowany pa?ac na planie litery C którego skrzyd?a obejmuj? obszerny dziedziniec. W jego wn?trzu zachowa?y si? ciekawe polichromie ?cienne z ok. 1830 r.

Pa?ac ten podobnie jak ca?a miejscowo?? przechodzi? zmienne koleje losu, przechodzi? z r?k do r?k a? do czasów po II w. ?w. Kiedy to pa?ac wraz z otaczaj?cym go folwarkiem upa?stwowiono a cz??? ziem rozparcelowano. 

W 1945 roku dzi?ki staraniom prof. Jana Greli za?o?yciela i pierwszego dyrektora, w pa?acu rozpoczyna dzia?alno?? Liceum Ogólnokszta?c?ce. Przez jego muru przewin??a si? niema?a gromada znakomitych wychowawców i uczniów. Wychowa?o ono wielu misjonarzy pracuj?cych w odleg?ych krajach, dziennikarzy, oficerów wojska polskiego, lekarzy, nauczycieli w tym tak?e tak znane osoby jak nuncjusz apostolski w Polsce arcybiskup Jan Kowalczyk i rektor Uniwersytetu Jagiello?skiego prof. dr hab. Franciszek Ziejka.

Park pa?acowy

Istniej?cy wspó?cze?nie park przypa?acowy jest niestety jedynie zaniedban? resztk? dawnych wspania?ych ogrodów otaczaj?cych pa?ac biskupi i pó?niejszy dwór. Obecna kompozycja ogrodowa zosta?a za?o?ona w po?owie XIX w. Pierwotnie ogród o charakterze romantycznym obejmowa? teren po po?udniow? stronie pa?acu. Ca?o?? ogrodzona by?a ceglanym murem - dzi? istniej?cym jedynie w kilku miejscach.

Z czasem rozwin?? si? w kierunku pn. -wsch.. Obejmuj?c pod koniec XIX w owalny staw z wysp? oraz kana?em wzd?u? ogrodu, aleje grabow?, wierzbow?, lipow?, polany i altany

Ogród i park mia?y powierzchni? ok. 4 ha. Zamkni?te by?y od pó?nocnej strony ogrodzeniem z ozdobn? bram? i krat?. Na osi g?ównego wej?cia umieszczony by? owalny klomb wokó? którego prowadzi? podjazd do pa?acu.

Okolice Rad?owa

Miejscowo?ci otaczaj?ce Rad?ów w wi?kszo?ci maj? swoj? histori? niemal równie ciekaw?. Najstarsz? osad? podlegaj?c? parafii Rad?ów by? nieistniej?cy dzi? Kargów który ju? w 1105 r. by? wiosk? nale??c? do opactwa tynieckiego. Wioska ta znikn??a pomi?dzy rokiem 1536 a 1581. By? mo?e zosta?a ona wch?oni?ta przez któr?? z okolicznych miejscowo?ci biskupich. Do najstarszych istniej?cych do dzi? miejscowo?ci podleg?ych kiedy? parafii Rad?ów zaliczy? nale?y Zabaw? i Zdrochec. Powsta?y one oko?o roku 1241 kiedy to biskup krakowski Wies?aw z Ko?cielca pozwoli? swoim braciom na za?o?enie w rad?owskich lasach - b?d?cych w?asno?ci? biskupów krakowskich - dwie powy?sze wioski. Sta?o si? to pó?niej powodem wielu zatargów. Nieco mniej pewne s? daty za?o?enia wiosek Biskupice i Glów. Pierwsze ?ród?o pisane dotycz?ce Biskupic pochodzi z 1391 roku , natomiast Glów poraz pierwszy pojawia si? w dokumentach D?ogosza i by?a on wówczas nie mniejszy ni? s?siednie wioski. Liczy? on bowiem 4 ?any kmiece i dwór ksi???cy ze swoj? rol?. Inn? wiosk? która nale?a?a do parafii Rad?ów by?a Wola Rad?owska. Musia?a ona zalicza? si? do pierwotnych osad s?owia?skich a ?e po?o?ona by?a na do?? nieurodzajnych glebach zosta?a przeniesiona przez kardyna?a Zbigniewa Ole?nickiego na skraj lasu.

Wspomniana ju? historia powstania Zabawy i Zdrochca spowodowa?a narastanie po ?mierci bpa Wies?awa sporów braci tego? biskupa z jego nast?pcami. Zacz?li sobie bowiem ro?ci? prawo do wszystkich lasów rad?owskiego klucza biskupiego co wywo?ywa?o zgorszenie nawet u D?ugosza. Kres tym sporom po?o?y? dopiero Kard. Zbigniew Ole?nicki w 1450 r. buduj?c s?up graniczny i wydaj?c odpowiedni akt dotycz?cy granicy z posiad?o?ciami wsi Zabawy i Zdrochca. Wioska Biskupice Rad?owskie, która zawsze przynale?a?a do biskupa krakowskiego stawa?a cz?sto do zatargów z Zabaw? i Zdrochcem. Po pierwszym naje?dzie tatarów na Polsk?, mi?dzy rokiem 1241 - 1242, bp. Wies?aw z Ko?cielna wbrew przepisom prawa kanonicznego w lasach rad?owskich osadzi? swoich braci. Z biegiem lat stali si? oni zach?anni do tego stopnia, ?e pragn?li zaw?adn?? ca?ym lasem rad?owskim i ro?cili pretensje do Biskupic Rad?owskich. Wywo?a?o to nawet zgorszenie samego Jana D?ugosza. Kres tym sporom po?o?y? dopiero kardyna? Zbigniew Ole?nicki. W 1450 r. zbudowa? s?up graniczny z odpowiednim aktem prawnym podpisanym przez Paw?a z Taczowa podkomorzego sandomierskiego i Jana Ole?nickiego wojewod? sandomierskiego, brata kardyna?a.

W dokumencie tym wspomina si? o usypaniu kopców granicznych i o wykonaniu naci?? na drzewach by "raz na zawsze rozdzieli? dobra Zabawów i Zdrocheckich od w?asno?ci biskupa". S?up graniczny ustawiony przy ?redniowiecznej drodze "wielkiej drodze" prowadz?cej z Rad?owa do Opatowa jest unikalnym dokumentem historycznym. Zosta? wykonany z wapnia pi?czowskiego, o kszta?cie czworobocznego graniastos?upa, ze ?ci?tymi naro?nikami i nakryty kamiennym daszkiem z kul? pod któr? na szerszych ?cianach w prostok?tnych p?aszczyznach s? cztery p?askorze?by. Na ?cianie frontowej - krucyfiks, na dwóch bocznych - postacie niewie?cie w aureoli, za? na ?cianie tylnej kartusz z herbem Zbigniewa Ole?nickiego - D?bno pod kapeluszem kardynalskim. Pod krucyfiksem jest napis wyryty minusku?? gotyck?:

Hoc sii gnu /m/ + Verum + cler/
Um + distinguit + et + Heru /m/
1450 + mar + 4 +

W pewnej odleg?o?ci wykute imi? "hencze". Na odwrotnej stronie s?upa dwa rz?dy napisu tym samym pismem:
dextrum + do + clero + sini?
Strum + largior + hero +

Oprócz wspomnianych wy?ej napisów s? trzy z XVII w.

"Feliks Zieli?ski AD 1623"
"Christiferus Zieli?ski AD 1675"
"AD 1637 Joannes Kluziski"

Ten?e kardyna? Zbigniew Ole?nicki pozostawi? po sobie jeszcze jedno dzie?o. Kaza? on bowiem wybudowa? w lasach rad?owskich stawy rybne których liczba ros?a z biegiem czasu.

Za jego to czasów i jego polecenia otoczono prawdziw? trosk? i ochron? okoliczne lasy. Jego nast?pcy równie? starli si? naprawi? b??dy poprzedników dopuszczaj?cych do obszernych karczowa? puszczy rad?owskiej, zakazuj?c orania borowin i nakazywali je zapuszcza? by rozrasta? si? bór. Mimo to powierzchnia puszczy mala?a systematycznie i do czasów dzisiejszych przetrwa? zaledwie u?amek prastarej puszczy.

Dzia? wspó?redagowany przez:
Agnieszk? Miku? i Konrada Winiarskiego
Zdj?cia: Marek Miku? oraz Kronika Parafii Rad?ów